En lembranza de Marcos e de Manilo Cerponzóns, verán de 2025 A carballeira agarda en silencio, como se tamén ela quixera gardar respecto por quen xa non está. Un cartel pendurado dunha árbore di en letras grandes: "En lembranza de Manilo, fillo da noite, estrela de Pontevedra". Foron tempos de homenaxe na parroquia, e levamos uns anos mirando cara atrás, honrando a quen foi valente, a quen viviu con dignidade nun tempo onde iso custaba caro. O primeiro foi Juanito, "O Meregildo", en 2023, un dos primeiros homes que se mostrou tal e como era na parroquia e na cidade, sen pedir permiso. Logo foi María del Carmen del Valle, a señorita Carmiña, mestra e lesbiana, que educou as rapazas e rapaces da parroquia. Este ano, a intención era clara: tocáballe a Manilo, veciño de Pontevedra, foi a nosa proposta que fixemos os organizadores. Mais o destino xogou as súas cartas, e Marcos López, o que sempre empurraba estes recoñecementos co seu entusiasmo de mil cores, faleceu no mes de Agosto do 2024. Así que agora, este acto é dobre, íntimo e aberto ao tempo: por Manilo e por Marcos. Un, figura lendaria dos bares e das rúas de Pontevedra; o outro, tecedor de memorias, activista da cultura e da verdade. O retrato dun personaxe esquecido Manilo, ou Manuel Estévez Tato, era moito máis ca un nome que se escoitaba ao pasar pola praza da Ferrería ou ao cruzar a rúa Michelena. Quen viviu en Pontevedra nos anos sesenta e setenta recordará aquel home esguío, de andar altivo e mirada fendida, que paseaba co seu abrigo aínda en verán, sempre perfumado, sempre elegante. Non tiña traballo fixo, dicían uns. Outros afirmaban que traballara nun café ou nun salón de peiteado. Mais o certo é que Manilo era un símbolo, un dos primeiros homes que viviu a súa identidade sexual á vista de todos, sen baixar a cabeza, cando iso era case un acto suicida. As vellas de Cerponzóns lembran del frases soltas, anécdotas de festas onde bailaba con máis graza ca ninguén, ou cando aparecía no teatro Principal cunha pluma prendida no chapeu. Os homes calaban cando pasaba, algunhas veces con desprezo, outras con ese medo disfrazado de burla. Pero el seguía, coa súa dignidade intacta, resistindo sen saberse militante, simplemente vivindo como era. Unha cidade que o vía, pero non o miraba Pontevedra nos setenta era unha cidade pequena, pechada, aínda mollada pola sombra da ditadura. A noite era o único lugar onde os diferentes podían respirar un pouco. Nalgúns bares, como o Café Savoy, entre copas e música de copla, Manilo era rei sen trono, vestindo as noites de purpurina invisible. Non deixaba indiferente a ninguén. Era provocador sen palabras, artista sen escenario. Algúns dicían que estaba tolo. Outros, que era libre. Pero todos sabían o seu nome, Manilo, e iso, naquela época, xa era un acto de resistencia. Marcos e o deber da memoria Foi Marcos López, aquel mozo que escoitando a directiva da AVV O Chedeiro, as historias de Juanito, da profesora Carmiña, de Manilo, quen comezou a organizar, a facer preguntas. "Non pode ser que non quede nada deles", dicía. E así foi como reconstruíndo todo aquelo que fomos encontrando, preparamos o que nunca pediron: homenaxes, pero que os merecían todos eles. Marcos quería que o acto de Manilo fose grande, con música, fotos, flores, e mesmo unha placa na cidade ou na que nos propuxemoslle, en Pasarón. Pero a vida non lle deu tempo. Agora, somos nós quen recollemos ese desexo e o facemos realidade, por el e por Manilo, porque sen memoria non hai futuro. Unha estrela na noite Esta tarde, mentres as campás soan na Peregrina e o sol cae sobre a Ferrería, alguén le unhas palabras sinxelas: "Manilo non morreu, porque vive en cada persoa que se atreve a vivir a súa verdade. E Marcos tampouco, porque fixo da memoria un fogar para todos". A memoria que se impón ao esquecemento Non teño moitos recordos de Manilo, pero os que gardo están cravados como fotos antigas, desas que se miran con saudade e algo de rabia. Creo que foron un par de veces cando o vin pola taberna da Rons, propiedade dos meus pais, situada o carón da Ponte Malvar, entrou como quen entra nun sitio sabéndose observado, pero sen baixar nunca os ollos. Aquela taberna era un mundo de homes rudos, xogando ás cartas ou arrimados ao mostrador cunha cunca de viño tinto entre as mans. Os dedos grosos, tinguidos do viño tinto, marcaban unha forma de coller a vida: firme, basta, sen matices. Cando Manilo aparecía, o ambiente mudaba, coma se entrara unha tormenta de purpurina nunha misa. Chamaba a atención ao momento: pola súa maneira de falar, polo xeito de erguer as cellas, pola roupa que lucía coma quen se sabe estrela nunha película en branco e negro. A súa presenza era un acto de teatro nun mundo de silencio. Os homes sentíanse raros con el diante, incómodos, ameazados por algo que non sabían nomear. Non entendían a Manilo, nin querían entendelo. Pero —ai de quen se lle ocorrera dicirlle algo— porque Manilo era moito Manilo, e tiña resposta para todo. Cando falaba, calaban. Cando sorría, resentíanse. Pero calaban. Todo cambiaba cando saía pola porta… Entón si, eran valentes. Entón si, soltábanse as linguas: —"O maricón da cidade", —"Xa podía quedar na súa casa", —"Que diría o pai se o vira", —e as infamias que sempre levan o nome da nai polo medio. Algúns poucos o defendían, pero calaban axiña. Mellor non meterse. Mellor mirar para outro lado. Era o tempo do medo envolto en normalidade. Un berro nas gradas da Preferencia Dicían del, e escoiteino máis dunha vez, que era un habitual das gradas de Preferencia no estadio da cidade, cando o Pontevedra xogaba con forza na Primeira División e a cidade toda se vestía de granate. No medio da marea masculina, das radios acesas e dos cigarros entre os dedos, Manilo erguía unha especie de megáfono e berraba sen descanso: —"¡Hala pontevedriña! ¡Ánimo, chavales!" Aquel berro era inconfundible. Non pola forza, senón polo ton, agudo, case musical. E moitos dicían: "É Manilo, o de Telefónica, o mariquita ese que vén todos os domingos". Pero aí estaba, domingo tras domingo, animando, amando ao equipo como calquera outro, se cadra máis. Un home á vista de todos, sen máscara, sen medo. Que paradoxo: gritaba con voz doce nun estadio cheo de berros bravos. Non era un intruso, era parte do ritual. E aínda así, era o branco das murmuracións, das risas por detrás, da cobardía colectiva. Era un tempo onde a homosexualidade era case un crime moral, onde a palabra "invertido" circulaba polos bares como unha mancha. E, nese contexto, Manilo era un acto de liberdade andante. Non militaba, non escribía, non fundaba asociacións. Pero vivía. E só con iso xa estaba loitando. A volta dun soño: 17 de xuño de 1960 Aconteceu o 16 de xuño de 1960, o ano no que o Pontevedra C.F. acadou por primeira vez o ascenso á Segunda División. A cidade enteira viviu aqueles días cunha intensidade que aínda resoa nas memorias de moitos. A fotografía que acompaña este recordo foi tirada ao día seguinte da histórica vitoria lograda en León, no campo de La Puentecilla. Xa de regreso, os afeccionados posaron na vella Estación de Ferrocarril de Pontevedra, coa emoción a flor de pel e o orgullo granate no peito. A imaxe —que foi publicada hai anos (24/04/1993) na última páxina do Diario de Pontevedra, dentro da sección titulada Nostalgias— recolle a presenza de varios seareiros ilustres: Cándido Acuña co bombo, Eduardo "Nuvolari" Feijoo, Fito, MANILO, Eugenio, Muiños, Abilleira… Un retrato dunha época, dunha afección entregada e dun equipo que comezaba a escribir con letras de ouro a súa historia. A presenza de Manilo, xa naquela altura unha figura recoñecida e querida pola súa paixón incondicional ao equipo, engade a esta imaxe unha forza simbólica que transcende o tempo: o fútbol como lugar de encontro e como espazo onde cada voz —tamén a súa— animaba a unha cidade enteira. A dignidade no silencio Agora que todo isto se conta e se escribe, dame por pensar: como fixo para aguantar? Cantas veces debeu voltar á casa coa dor nos ombros, coa rabia contida, coas bágoas nos ollos que non podían caer diante de ninguén. Canto lle debeu pesar a vida nun tempo onde amar era delito e ser era pecado. E malia todo, seguía indo á taberna, ao estadio, á rúa. Lucindo quen era. Porque Manilo non pedía permiso. Nin se agochaba. Nin disimulaba. Vivía, e iso era moito máis do que podían dicir moitos dos que o insultaban pola espalda. A vinganza de Manilo Foi grazas a un artigo de Xosé Álvarez, publicado o 16 de febreiro de 2010, que volvín topar co nome de Manilo nun contexto que mestura memoria e lenda, dor e xustiza. Nel recóllese unha historia contada por X.L. Méndez Ferrín no Faro de Vigo o 15 de agosto de 2009, baixo o título "A vinganza de Manilo". A historia impacta, sacode, e explica moito máis do que parece. Contaba Ferrín a aldraxe, brutal e infame, cometida por Víctor Lis e os seus secuaces contra un home chamado Benito do Borrón, simplemente por ser "roxo" e "maricón". Fixéronlle escarnio meténdolle un xurelo polo cu, un acto de violencia que ten máis de tortura ca de broma de entroido. Era, coma tantas outras veces, o odio vestido de festa, a maldade agochada detrás das máscaras. Anos despois, noutro entroido, a historia dá un xiro. Un home disfrazado de muller, co seu traxe, a súa máscara e a súa intelixencia aguda, consigue camelar ao mesmo Víctor Lis, que non sospeita nada. Baila con el, déixase levar, até que, no punto máis alto da confianza, a mascarita descúbrese e berra diante de todos: —"Son Manilo, cabrón!" Aquel berro, cargado de memoria, foi a vinganza. Non era unha vinganza violenta, senón pública, simbólica, digna. Unha escena de teatro e xustiza, onde o agravio non quedaba sen resposta. Manilo devolvía, con intelixencia e presenza, a dignidade roubada a Benito. Non importa se o relato é exacto ou non, se é historia documentada ou lenda urbana que correu polos bares de Lérez ou pola Moureira. O que importa é o que conta de fondo: que houbo unha violencia real, un odio sistemático contra quen era diferente. E que tamén houbo resposta, valentía, dignidade. O espello da cidade O artigo de Álvarez tamén nos deixa un retrato máis detallado de Manilo. Sabemos que vivía en Lérez, que traballaba limpando lúas dos escaparates e que tiña unha lingua afiada coma navalla para contestar a quen se burlaba del. Non calaba. Non se deixaba. Facía da burla unha arte, e da resposta un escudo. E volvemos velo nas gradas da Preferencia, cun funil na man para amplificar os seus berros de ánimo ao Pontevedra C.F.. Ese detalle do funil é marabilloso: un obxecto simple convertido en instrumento de resistencia. Porque Manilo non animaba só ao equipo: animábase a si mesmo a seguir, a non desaparecer, a estar presente nun mundo que o quería fóra de cadro. O peso da historia A memoria de Manilo non é só unha lembranza individual, é a crónica silenciada dunha cidade enteira. Historias como a de Benito, como a vinganza simbólica do entroido, como os insultos na taberna ou os murmullos no estadio, compoñen un mosaico que non debemos esquecer. Porque durante décadas ser homosexual en Pontevedra era sinónimo de risco. Risco de que te bateran. Risco de que te humillaran. Risco de acabar sen nome, sen historia, sepultado no silencio. E por iso hoxe, cando falamos de Manilo, non falamos só dun personaxe pintoresco, nin dunha anécdota simpática de entroido. Falamos dun símbolo. Dun acto de resistencia con pernas. Dun home que respondeu á violencia co enxeño, á exclusión coa presenza, ao odio cun berro claro: "Aquí estou eu". A voz granate que non calou nunca O 27 de xuño de 2011, no blog Vella Pontevedra, Xosecas compartía un recordo que bate forte en quen viviu ou escoitou falar do vello campo de Pasarón. Fala daqueles primeiros anos setenta, da rapazada da Rúa Nova que acudía ao estadio co entusiasmo propio dos que cren que o fútbol é algo máis ca un xogo. Alí estaban os nomes que enchían as gradas de soños: os Illumbe, os Amavisca, os Hachero, os Saburido… Pero entre todos os recordos, hai unha figura que se ergue por riba dos xogadores, por riba da crítica, por riba do esquecemento: a figura de Manilo. Conta Xosecas que, na grada de Preferencia, aló arriba, preto das cabinas de radio e televisión, había unha voz que nunca calaba. Un berro que non fallaba nin nas tardes tristes, nin nos partidos difíciles, nin cando a afección se volvía contra os seus propios xogadores. —"¡Hala pontevedriña, ánimo chavales!" Aquel grito, tan claro como recoñecible, saía dunha boca orgullosa e valente, amplificado por un megáfono que xa era símbolo e estandarte. Era Manilo, o mesmo que animaba ao equipo coma quen reza, con fe, con alegría e sen medo ao xuízo alleo. De Saiáns ao corazón da cidade Nado en Saiáns, no concello de Poio, Manuel Estévez Tato, coñecido por todos como Manilo, era moito máis ca un seguidor do Pontevedra. Era unha presenza constante na cidade, un deses rostros que todo o mundo recoñecía. Traballaba na Telefónica, pero tamén axudaba en casas, facendo limpeza. Facía o que fixera falta para vivir con dignidade nun tempo no que ser diferente custaba caro. Pasaba pola Rúa Nova con frecuencia, e Xosecas lembra saudalo sempre. Era parte do tecido humano da cidade, un fío de cor entre tanto gris. E por iso, cando chegou o día triste da súa morte, foi despedido como só se despide aos grandes: o seu féretro, cuberto coa bandeira granate, foi levado a ombros polos xogadores do Pontevedra. Aquel xesto, simbólico e profundo, fixo xustiza a quen levaba anos entregando a súa voz, a súa presenza, o seu amor sen condicións a un equipo que, malia os triunfos ou as derrotas, nunca deixou de sentir como seu. Manilo non animaba por postureo, nin por tradición: animaba porque sentía, porque cría, porque quería. A eternidade dende as gradas Di Xosecas que na foto de 1954 aparece un Manilo moi novo, acompañado pola súa irmá María, Clara e a filla desta, Mary Clara, na praia de Lourido. A imaxe é unha cápsula do tempo: rostros de inocencia, instantes de verán, unha vida que aínda estaba por escribir. Ninguén podía imaxinar que aquel rapaz, alegre e ousado, ía converterse nunha figura tan singular na memoria colectiva de Pontevedra. Hoxe, tantos anos despois, podemos dicilo sen medo: Manilo foi pioneiro, referente e símbolo. Non tivo homenaxes en vida, nin recoñecementos oficiais. Pero vive nos recordos, nos artigos como este, nas voces que comezan a erguerse para contar a súa historia. E quen sabe… Tal vez, nalgún lugar alá arriba, siga cun megáfono na man, berrando con aquel ton que era medio canción, medio loita: —"¡Ánimo chavales!" A alma da Preferencia Na entrada do 17 de maio de 2012 do blog Vella Pontevedra, titulada co berro máis recoñecible do vello Pasarón —"¡Hala Pontevedriña, ánimo chavales!"—, non só se recorda un fito histórico do fútbol pontevedrés, senón que tamén se honra a quen, sen meter goles nin parar penaltis, formou parte esencial da lenda granate: Manilo. O artigo rememora aquel día glorioso, hai máis de sesenta anos, cando unha cidade enteira quedou baleira para acompañar ao equipo da cidade ao campo da Puentecilla en León, onde xogadores como Estévez, Kaki, Fidel ou Ferreiro selaron o ascenso a Segunda División. Foi un tempo de fe, de orgullo colectivo, de sentir compartido. E entre aqueles heroes de herba e suor, aparece a figura de Manilo, o home do megáfono, o animador incansable da grada de Preferencia, o que berraba mesmo cando o resto calaba, o que non abandonaba nin nas derrotas nin nas tardes de vento e frío. A súa presenza era constante, sempre na parte alta, ao carón da cabina de retransmisións, coa voz que rachaba co murmurio crítico da bancada e que encheu o estadio de personalidade e de valor. —"¡Hala Pontevedriña, ánimo chavales!" Aquel berro non era só para os xogadores, era tamén para a cidade. Para os que estaban, para os que dubidaban, para os que precisaban lembrar que o orgullo tamén se defende nas gradas. Un esforzo de herdanza O texto fai unha chamada ao presente: a converter o novo Pasarón na mesma caldeira que foi aquel vello estadio cheo de barro, paixón e historia. E para iso, pon como exemplo a Manilo, como se dixese: "Se el puido ser valente, auténtico e leal, tamén nós podemos." Porque non hai pancarta nin tifo que chegue ao corazón como chegaban os berros dese home afeminado, valente e libre, que nun tempo hostil soubo ocupar o seu espazo sen pedir permiso. Manilo non precisou nin micrófono nin speaker oficial. Tivo un megáfono vello, si, pero tivo algo máis poderoso: unha voz propia, e a forza de non agochala. E por iso, hoxe, cando falamos de como animar ao equipo, de como manter a chama acesa, non podemos esquecer quen foi o primeiro en berrar cando todo estaba escuro, quen animaba non só cunha voz, senón cunha vida enteira de resistencia. Un símbolo entre a xente O artigo pecha lembrando que agora tócanos a nós. E é certo. Pero tamén nos lembra que a historia non é só unha cuestión de títulos nin de estatísticas, senón de persoas concretas, de voces que marcaron xeracións. E Manilo foi unha desas voces. Non desde o palco nin desde a política, senón desde a grada, desde o lugar do pobo, desde a marxe. E desde aí foi centro. Que nunca falte o seu nome cando se fale do Pontevedra. Que nunca se esqueza que a súa bandeira tamén era granate, e que o seu amor polo equipo era tan puro como o dos máis fervorosos siareiros. E que cando algún día volvamos berrar todos xuntos nun estadio cheo, o seu eco non falte: —¡Hala Pontevedriña, ánimo chavales! O brillo dun home distinto No artigo publicado o 23 de xullo de 2022 en PontevedraViva, Pedro de Lorenzo Macías traza un retrato tenro e cheo de respecto dun personaxe que xa forma parte da alma popular da cidade. Nese relato, a festa de San Xoaquín e Santa Ana no Burgo convértese en pano de fondo para evocar momentos únicos, onde tradición, infancia e identidade se mesturan. E entre todos os recordos, a figura de Manilo volve emerxer, firme, alegre e inesquecible. Era o día da competición de baile galego, soaban gaitas e muiñeiras, e Manilo estaba alí, bailando con forza e ledicia cunha avoa que parecía seguirlle o ritmo. Di o autor que, logo de esgotar a varias, quedaba só bailando, sobrado de enerxía, coma quen non entende de cansazo nin de prexuízos. Murmurábase que sempre gañaba, e non era de estrañar: tiña graza, tiña presenza, tiña luz propia. O limpador de confianza Despois, con naturalidade, Pedro de Lorenzo pinta o perfil laboral dun Manilo traballador e entregado, que se adicaba á limpeza en casas e comercios, e que era moi querido por onde pasaba. Os homes da casa non se sentían ameazados pola súa presenza, ao contrario: confiaban nel. Sabían que onde Manilo entraba, a suciedade tiña os días contados. Telarañas, po e insectos fuxían da súa man, e os cristais quedaban tan relucentes que brillaban coma patenas. Era todo un espectáculo velo limpar un escaparate mentres cantaba, sorría e saudaba á xente con cariño. Era querido, era solicitado. Non era só quen facía brillar os espellos ou os chans, era quen traía tamén un pouco de luz onde entraba, porque sabía estar, porque sabía coidar, porque era servicial sen perder a dignidade, e alegre sen deixar de ser respectuoso. O dono do megáfono Pero non podía faltar o seu escenario máis coñecido: o vello estadio de Pasarón, na época mítica do "Hai que roelo". Alí estaba de novo, no alto da grada de Preferencia, coa súa voz potente e inconfundible, que saía amplificada por un vello megáfono que se convertera nun símbolo da súa paixón: —"PontevedriiiiiiiiiiiÑA!" Animaba con tanto ímpetu, con tanta forza, que superaba mesmo ao coñecido Manolo do Bombo, e iso di moito. Porque Manilo non precisaba pancartas nin permiso, só lle facía falta estar alí, ser el mesmo, repetir a súa consigna e entregarse á causa granate coma se lle fose a vida nese berro. Unha alma limpa "Era unha persoa humana e culta", di o autor. E iso vale máis ca mil títulos. Sempre de bo humor, sempre respectuoso, sempre disposto a axudar, sen dobres caras, sen pedir nada a cambio. Tiña unha educación natural, unha forma de estar no mundo que, aínda que por veces non se entendía nunha sociedade chea de tabús e intolerancias, era unha lección viva de humanidade. Conta Pedro, cun toque de humor, que só tivo un inimigo: un ebanista que fabricaba armarios e ao que lle quedou un sen vender. Un chiste sutil e intelixente, que revela tanto do que Manilo inspiraba: afecto, simpatía, e esa capacidade de rirse, tamén, dos prexuízos alleos. O que fai falta nas cidades Manilo foi desas persoas que fan cidade sen saír nas portadas, que unen barrios coa súa presenza, cos seus costumes, co seu modo de ser auténtico. Era un pontevedrés de verdade, da rúa, da xente, dos partidos, das festas, dos escaparates e das gaitas. Era o que se lembra cando se fala de infancia, de veráns, de fútbol e de baile. O que fan falta non son só heroes con trofeos, senón xente como el: limpa por dentro e por fóra, libre, valente e boa. Francisco alegre y olé No libro "Donde la Salmuera" de José Benito García, publicado no ano 2017, a figura de Manilo aparece inserida nun contexto duro, de miseria e loita diaria, nunha Pontevedra de posguerra, onde a fame non era metáfora, senón realidade de cada esquina. Mentres a prostitución mantiña un microcosmos de supervivencia nas marxes, Manilo era tamén parte activa dese tecido social, e facíao coas súas armas: a limpeza, a enerxía e o seu carácter sen disimulos. Conta o autor que, malia que as mulleres do oficio facían "a limpeza xusta", cando chegaba o momento de poñer as casas a punto, chamábase a quen sabían que podía facelo con rigor e sen escándalo: a Manilo, o homosexual que coidaba dos fogares coma quen coida dun altar, cunha mestura perfecta de forza e sensibilidade. Era coñecido por traballar con detalle, sen deixarse enganar pola pereza ou polo ruído da contorna. Non había medo ao "que dirán" cando el entraba pola porta, porque a súa condición de maricón —así o dirían, con crueza— colocábao nun espazo onde o machismo se desarmaba, incapaz de categorizar nin de acusar. Entre fume, xeo e dignidade A escena está situada entre carrozas de xeo, bebidas que chegaban cada día, camas a medio facer e barracóns onde a supervivencia era arte e traxedia ao tempo. A cidade, coma outras moitas do país, funcionaba con engrenaxes non oficiais, onde a man de obra, o corpo, o chisme e a necesidade marcaban o ritmo. E entre tanto, Manilo e o seu primo Chanito, aínda que este último con saúde fráxil, constituían unha parella de traballo querida e respectada, e sempre esperada. A súa chegada non pasaba desapercibida. Non facía falla preguntar onde estaban: sabíase que estaban porque se escoitaba a súa voz, cantando, berrando, facendo a casa falar: —"Francisco alegre y olé…" Así comezaba sempre, abrindo as ventás de par en par, como quen expulsa o silencio e a vergoña, como quen convida ao aire a limpar tamén a memoria. Un traballo con alma Non era só limpar. Era redignificar o cotián. Era traer beleza a espazos rotos, a vidas esnaquizadas pola historia, pola fame, pola moral opresiva. Porque Manilo non limpaba para esconder, senón para revelar. As súas mans non eran só útiles: eran xustas. E iso sabíano quen o contrataban e quen o escoitaban, e mesmo aqueles que o evitaban por prexuízo, pero que secretamente sabían que el facía ben onde outros nin se atrevían a entrar. A súa voz —aquela voz que tamén enchía o Pasarón— soaba nas casas humildes, nas vilas da noite, nas rúas onde vivir era un acto de resistencia, e nas vidas que se movían entre a exclusión e a dignidade. Un símbolo dunha cidade real Este retrato de José Benito García complétase cos anteriores: Manilo como limpador, como bailarín, como animador, como irmán, como símbolo. Un home que, sen pretensións nin focos, encarnou a valentía de vivir fóra das normas sen renunciar á súa humanidade. Porque Manilo foi moito máis que un homosexual visible nun tempo escuro. Foi un punto de luz, unha presenza que fixo cidade, que conectou mundos —o das rúas e o dos estadios, o da marxinación e o da memoria— e que deixou pegada alí onde puxo a man, a voz ou o corazón. E esa pegada, hoxe, seguimos recuperándoa para que non se perda, para que a cidade de Pontevedra saiba que houbo quen a amou sen pedir nada, quen a limpou con honra, e quen a animou coa forza dunha canción e dun berro valente: —¡Pontevedriña, ánimo chavales! RECORDOS DA XENTE Manilo, a flor que non quería marchar A figura de Manuel Estévez Tato, máis coñecido por todos como Manilo, segue viva na memoria popular de Pontevedra grazas aos recordos dispersos de amizades, veciños e xente da cidade que o viu andar, traballar, limpar, cantar e rir sen complexos nun tempo escuro, onde ser quen un era tiña un prezo. Era famosísimo, coñecido por toda Pontevedra, mesmo por quen non o chegou a tratar de perto. Algúns lembran a súa voz limpando os cristais das tendas —coma as cristaleiras de Álvarez, preto de Javiña—, sempre con salero, cantando e facendo rir: limpaba media cidade, dicían, e facíao como ninguén, co coidado dun artesán e co detalle dun artista. Mesmo se dicía que era barnizador de parqué, dos bos, daqueles que deixaban o chan a espello. A súa alegría era contaxiosa, e non se escondía. Era alegre, cantarín, elegante, limpo coma unha patena, e facía da súa condición algo firme, sen vergoña. Cando lle gritaban "maricón!" dende as pontes ou as rúas, el respondía cun sorriso: —Adiós, cliente! Ou con esa frase que quedou para a historia: —Do voso bando ó meu pasaron moitos, pero do meu ó voso, ningún! Non gardaba rancor. Marchaba sempre tranquilo, sen perder nin a compostura nin a graza. Era resistente sen loitar, porque non precisaba disfrazarse para existir. Un animador con embudo e corazón granate O fútbol tamén era parte da súa identidade. Foróforo do Pontevedra C.F., asistía sempre ao campo vello de Pasarón, sentado arriba de Preferencia, ó lado da cabina de radio, coa súa voz inconfundible e un embudo a modo de megáfono. Aqueles berros de —¡Vamos Pontevedriña! ¡Ánimo chavales! ficaron gravados nas orellas de xeracións de afeccionados, que lembran con tenrura como animaba mesmo nas peores tardes, sen parar nunca. Era máis animoso có propio Manolo do Bombo. Unha vida compartida e sen disimulo Tiña parella, un tal Rebeca, con quen andaba habitualmente. Algúns comentan que Rebeca aínda vive, por Monteporreiro. Manilo non se escondía, tampouco na praia: contan que un día en Mogor, ao preguntarlle como estaba a auga e recibir resposta de "mui boa", soltou sen reparos: —Pois logo entro de cú! Vivía no lugar do Arco, en Lérez, tiña un irmán que foi militar, e mesmo se comenta que traballou no hospital durante un tempo, aínda que moitos o lembran máis polo seu traballo en casas particulares, limpando ata o último recuncho e desinfectando non só o po senón os prexuízos dun tempo escuro. No seu leito de morte —conta a lenda— díxolle ao médico: —Por favor, doutor, non deixe que se murcha esta flor… Manilo, símbolo da resistencia cotiá A policía, curiosamente, non se metía con el, cousa rara naqueles tempos. O único que ás veces recibía unha "chaquetilla" era Paquito, o camareiro do Savoy, pero por motivos políticos, non pola súa orientación. Aqueles que o respectaban —e eran máis dos que parece— sabían que era un home culto, educado, simpático, traballador e valente, que nunca pediu permiso para ser quen era. Manilo, a flor que nunca se marchitou Manuel Estévez Tato, coñecido por todos como Manilo, foi un personaxe entrañable e único na Pontevedra dos anos difíciles, cando ser un mesmo era un acto de valentía. Natural de Saiñas, en Poio, e veciño de Lérez, era un home educado, discreto no vestir pero con algo de pluma, sempre elegante, moi boa persoa e gran traballador, moi querido pola cidade enteira, mesmo por aqueles que non tiveron trato persoal con el. A súa personalidade facía que resultase apreciado e respectado, incluso polos que nunca entenderon nin aceptaron abertamente a súa condición. Adicábase como autónomo á limpeza de cristalerías e escaparates, oficio no que destacaba por deixar todo brillante coma unha patena. Tamén traballaba limpando casas, onde cantaba, saudaba con alegría e deixaba a súa pegada entre cristais e risas. Tiña unhas mans tan finas que ata os máis desconfiados o preferían: os maridos non se sentían ameazados, e el espantaba a suciedade, as teias e os prexuízos cun trapo na man e unha copla nos beizos. No barrio era común recoñecer cando tocaba limpeza: abría as xanelas e cantaba "A tu vera", "Francisco alegre y olé…", e así sabía todo o mundo que Manilo estaba na casa. "¡Vamos Pontevedriña!" – O alento granate de Preferencia Pero se algo o fixo inmortal foi a súa presenza nos partidos do Pontevedra C.F. no estadio de Pasarón, especialmente nas décadas dos sesenta e setenta. Socio de Preferencia, na ringleira máis alta, sempre animaba dende alí, xunto ás cabinas de retransmisións, cun megáfono feito de latón, anterior aos eléctricos. A súa voz era constante: —"¡Vamos Pontevedriña!" —"Ánimo chavales!" resonaba con forza nunha grada que moitas veces era crítica e ruidosa. Mais el nunca fallaba, mesmo nas tardes máis grises. Contan que animaba máis ca Manolo do Bombo, e que no seu enterro, o féretro foi levado a ombreiros por xogadores do equipo, engalanado coa bandeira granate. Un humor que desarmaba e unha pluma con orgullo Manilo non se escondía. Era libre, sen precisar permiso. Sabía quen era, e celebrábao cada día, mesmo en tempos nos que iso supoñía un risco. Tivo parella, un tal Rebeca, con quen ía sempre. Algunhas testemuñas din que Rebeca aínda vive en Monteporreiro. Tiña un humor único, e respostaba con maxia aos insultos. Cando os rapaces lle gritaban "maricón!", el soltaba: —Adiós, cliente! Ou aquela frase que pasou a formar parte do imaxinario pontevedrés: —Do voso bando ó meu pasaron moitos, pero do meu ó voso non pasa ningún! Contan tamén que tiña a retranca dos grandes. Un día, ao ver un cabaleiro moi composto cruzando a rúa para evitalo, Manilo saíu do comercio e, sen perder o tempo, berroulle dende a outra beira da estrada: —¡¡Adiós, beleza olímpicaaaa!! E alí quedou a rúa a rir enteira. Coplas, frases e retranca popular Non se conservan frases exactas, pero quedan na memoria colectiva expresións que se lle atribúen ou que encaixan perfectamente co seu estilo: —"¡Pero qué haces, alma de cántaro!" —"Lavín, como la has liao." —"Esto no lo entiende ni Dió." —"Eres un fantasma." Improvisaba coplas, lanzaba piropos, bromeaba con todo o mundo sen maldade. Cando bailaba muiñeiras nas festas, era quen de deixar a todas as avoas esgotadas, e el seguía só, movéndose ao ritmo da gaita coma se nada. Dicíase que sempre gañaba os concursos, e non porque se lle regalara nada, senón porque transmitía vida. Un símbolo silencioso de liberdade Manilo foi moito máis ca un personaxe pintoresco: foi símbolo de liberdade cotiá, de autenticidade sen máscara, nunha sociedade chea de hipocrisía e medo. A súa presenza servía para facer máis limpa non só a casa senón a conciencia colectiva. Cando morreu, conta a lenda que, no leito, lle suplicou ao doutor: —"Por favor, doctor, no deje que se marchite esta flor…" Non se marchitou. Manilo segue aquí, na memoria dos que o viron e dos que o escoitaron. Foi, sen dúbida, unha das flores máis valentes que medrou nas beiras do Lérez. Novas lembranzas sobre Manilo Dende que publiquei a historia de Manilo, foron moitas as persoas que me fixeron chegar o seu cariño, as súas felicitacións e tamén novas lembranzas que merecen ser recollidas. Manilo segue a vivir na memoria colectiva, e cada lembranza engade unha nova pincelada a ese retrato real e entrañable que imos construíndo entre todos. A súa figura, que xa era única, non deixa de medrar coas voces que van aparecendo. Comentáronme, por exemplo, que era un home moi intelixente, gran coñecedor da historia, que non se deixaba intimidar nin se avergoñaba de nada. Tiña unha chispa especial, ese tipo de personalidade que fai que todos queiran estar ao seu carón. Recordan tamén como no trolebús das once da noite revolucionaba a todo o mundo, sempre cun comentario agudo, cunha broma ou cunha das súas coplas. Sabía entreter, sabía facer rir, e fose onde fose non pasaba desapercibido. Traballaba en casas importantes e era moi apreciado por quen o trataba. Viviu no lugar do Outeiro e, segundo parece, tamén en Casalnovo. Unha persoa contoume que na casa dos seus avós apreciábano moito, e mesmo cando era só un cativo levárono a Lugo para ver un partido do Pontevedra C.F. Manilo tamén ía na viaxe, co seu mozo, e durante todo o traxecto non deixou de facer rir e entreter a todos. Ese era el: divertido, espontáneo, cun talento natural para a escena da vida. Estas novas lembranzas confirman, unha vez máis, que Manilo foi moito máis ca unha figura pintoresca ou unha anécdota urbana. Foi unha persoa real, complexa, lúcida, valente, que deixou pegada fonda en quen o coñeceu. E que, grazas a todas estas voces que se van sumando, segue máis vivo ca nunca. Un aplauso longo, sentido, rompe o silencio. FIN NOTA: Quero expresar, desde o máis fondo do corazón, o meu máis sincero agradecemento a todas as persoas que me deron o seu consentimento para recoller fragmentos dos seus artigos, escritos e publicacións onde se lembraba a figura de Manilo. Grazas tamén a todas as amizades que, dunha maneira ou doutra, foron compartindo comigo as súas lembranzas, as súas anécdotas, os seus sorrisos e mesmo algunha bágoa ao falar del. Sen vós, isto non sería posible. É certo que ao longo destas páxinas hai comentarios que se repiten ou son moi semellantes entre si. Mais iso, lonxe de restar valor, reforza a verdade do recordo. Porque Manilo foi deses seres que deixan pegada, que marcan a vida da xente. Se todos lembran o mesmo, é porque ese mesmo era real, poderoso e inesquecible. Decidín incluír cada testemuño co seu xeito e co seu ton, tal e como mo foron contando. Porque neste libro non hai ficción: hai memoria viva, popular, feita de voces distintas pero unidas polo mesmo cariño. Este traballo é unha homenaxe, si. Pero tamén é un acto de xustiza: dar nome, rostro e dignidade a quen, nun tempo cheo de prexuízos, soubo vivir coa cabeza alta, con alegría, valentía e moito humor. Manilo non se esquece. Porque vive nas palabras de quen o coñeceu, e agora tamén, entre estas páxinas.